Düsse lütte Platt-School geev dat mol in de Nordsee-Zeitung. Dor heet se eenfach “Wi snackt Platt, du ok? Plattdeutsche Serie”. Dat weer so üm un bi Februar 2015. Dat weer en vergnögte Reis dörch de Plattdüütsche Spraak. Nu gifft dat düsse Sieden dor nich mehr. Ik heff se avers wedder funnen in’t Internet-Archive.
2018 heff ik denn eenfach frogt bi de Nordsee-Zeitung, wat ik de Texte nich wedder bruken dörf. Un se hebbt “Ja” seggt. En lüttje beten heff ik se verännert (so dat dor keen Hoochdüütsch mehr snackt ward …) aver dorvun af sünd se noch tomeist so as in’t Original. Scheunen Dank, leeve Nordsee-Zeitung, dat ik de Platt-School hier bruken dörf!
Dat gifft en Deel Grammatik in de verscheden Lex. Dormit dat eenfacher ward, is hier en Tabell mit de Grammatik-Begreeb in veer Spraaken (op Wikipedia hebbt se sowat ok mol anfungen):
| Plattdüütsch | Hochdüütsch | Fachbegreep | Däänsch |
|---|---|---|---|
| Naamswoort, Hauptwoort | Hauptwort | Substantiv | navneord |
| Kennwoort | Geschlechtswort, Begleiter | Artikel | kendeord |
| Toleggswoort | Eigenschaftswoort | Adjektiv | tillægsord |
| Förwoort | Fürwort | Pronomen | stedort |
| Tallwoort | Zahlwort | Numerale | talord |
| Doonwoort | Tätigkeitswort | Verb | udsagnsord |
| Biwoort | Umstandswort | Adverb | biord |
| Mankwoort | Verhältniswort | Präposition | forholdsord |
| Binnewoort | Bindewort | Konjunktion | bindeord |
| Utroopswoort | Ausrufwort | Interjektion | udråbsord |
| Sülv | Silbe | Syllabe | stavelse |
Un nu geiht das los:
Wo is dat to finnen?
1. Tallen (Zahlen)
2. De Klock (Uhr/Uhrzeit)
3. De Dag
4. Keen büst du?
5. Gröten
6. Hebben (Das Hilfsverb ‘haben’)
7. Doon (Das Hilsfverb ‘tun’)
8. Wesen (Das Hilfsverb ‘sein’)
9. Warrn (Das Hilfsverb ‘werden’)
10. „a“ seggen
11. Snacks
12. Köönen, schullen, dörfen
13. Nochmol warrn, hebben (kiek ok bi 6 un 9)
14. Brüche und Gewichte
15. Johrns-Tallen allgemeen
16. Flach afmeeten
17. Billerhaftig Doonwöör
18. De Tokunft (Futur)
19. Partizip Präsens
20. Nix doon (Passiv)
21. Wat west is (Die Vergangenheit – Perfekt)
22. Wat weer (Die Vergangnheit – Präteritum)
23. Johrstieden un Maandennaams
24. De Fall un de Artikel (Die Fälle und Artikel)
25. Mach sien (Konjunktiv)
26. Frunslüüd (Feminine Formen)
27. Frog mi wat (Fragepronomen)
28. Kummanderen (Imperativ)
29. Franzöösch
30. Förwöör (Personalpronomen)
31. Mehr as een (Plural)
32. Min un din (Possesivpronomen)
33. Aaft un Grööntüüch
34. Mankwöör (Präpositionen 1)
35. Mankwöör (Präpositionen 2)
36. Speeltüüch
37. Dialekt
38. Doonwöör 2
39. Doonwöör un Naams
40. Vörsülven
41. Wat to Eeten
42. As sik dat anhöört (Aussprache)
43. In de Autowarksteed
44. Skipperie
45. Ferien mit de Familie
46. Kledaasch (Kleidung)
47. Meist vergeeten Wöör
48. Wöörbööker, Deel 1
49. Wöörbööker, Deel 2
50. Toleggswöör
51. Toleggswöör wat ansmieten
52. Leeder
53. Keen snackt Platt?
1. Tallen (Zahlen)
Een, twee, dree, veer, fief, söss, söven, acht, negen, teihn.
Daarto: de eerste, de twete, de drüdde, de veerte, de föffte, de sösste usw. jümmer mit „te” an’n End
Un jüst so geiht dat wieder mit:
elven — de elvente
twölf — de twölfte
un denn dörteihn — de dörteihnste
veerteihn — de veerteihnste
usw. Jümmer mit „ste” an’n End
Na twintig kümmt: dörtig, veertig, föfftig, sösstig, söventig, achtig, negentig, hunnert. Un eenuntwintig, tweeuntwintig usw. bit hen na negenunnegentig.
Gifft uk Plattdüütsche, de seggt statts achtig — tachentig. De 88 höört sik op de Oort kandidel (lustig) an: tachentachentig.
Hest du keen Düür (Geduld) mehr to tellen, denn seggst du eenfach “veele” op düsse Oort:
en Barg Lüüd
en Hupen Appeln
en Flock Schaap
Wenig geiht ok:
en beeten Salt
en lüttje beeten slapen
en lüür lütten Deern
dat lütte Auto
2. De Klock (Uhr/Uhrzeit)
Wat de Klockentiet (Uhrzeit) angeiht: De plattdüütsche Klock (Uhr) hett uk 24 Stünnen, man blots twölf Tallen. So heet dat „Klock veer”, „Klock söven” or „Klock teihn”. Blots wenn nich klaar is, wat vörmiddags oder namiddags, middags oder bi de Nacht meent is, heet dat „Klock veer namiddags”, oder „Klock een bi de Nacht” oder „Klock negen an’n Vörmiddag” usw.
Heet dat in Hoochdüütsch acht Uhr is dat in Platt „Klock acht”. Uk bi halve Stünnen sett vele Plattsnacker „Klock” vörweg. Ut halb drei in Hoochdüütsch warrt in Platt „Klock halvig dree”. Man „Klock” seggt se blots bi vulle un halve Stünnen. Is dat to’n Bispill 16 Uhr und 10 Minuten heet dat in Platt „teihn Minuten na veer” un 6 Uhr und 40 Minuten heet „twintig vör söven”. Viertel vor sieben heet op Platt „veerdel vör söven” un viertel nach acht is op Platt veerdel na acht.
Willst du anner Lüüd fragen, wat de Klock is? Dat geiht so: „Wat is de Klock?” oder ok: „Wo laat is dat?”
„Ik heff een Klock köfft” (eine Uhr gekauft). „Een Klock” kann ok eine Glocke bedüden. Daarto een ganz gediegen Snack ut de Tiet, as de Hollänner in Buxtu weern un den woll jedereen al maal höört hett: In Buxtehude, wo die Hunde mit dem Schwanz bellen. Op Platt: „In Buxtu, wo de Hunnen mit den Steert bellt.” Meent sünd aver de Karkenklocken. Man hier sünd Wöör ut de Nedderlannen mit hooch- un plattdüütsche Wöör vermengeleert worrn un hett egens nix mit een Hund to doon. De Lüüd in Buxtu hebbt dunntomalen noch mit een Hamer op de Klocken slagen. De Hollänner aver bunnen een lang Reep (Seil) an den Bammel (Klöppel) un kunnen op de Oort lüden. Weer dat Reep an End wat utfranzt, see dat ut as een Hunnensteert. Un „bellen” meent klingeln, schellen, läuten.
Hier noch een Snack: Wenn een wat opsnappt hett un sik mächtig wichtig daarmit deit, aver von de Saak gor nix af weet (keine Ahnung davon hat), heet dat: „He hett de Klocken lüden höörn un weet nich, wo se hangt.”
3. De Dag
De Dag fangt an mit den Morgen oder Vörmiddag. Am frühen Morgen kann heten vörmiddaags oder fröh an’n Morgen oder vör Dau un Dag. Denn kummt Middag. Mittagspause machen heet: Middag maken. Jetzt machen wir eine Pause heet in Platt mehrsttiets “nu maakt wi Foffteihn”. Un so geiht dat wieder mit den Namiddag (namiddaags), den Avend (avends) un de Nacht (nachts).
Söven Daag hett de Week (Woche). Jümmer wenn wat an een un den sülven Wekendag passeert (montags, dienstags usw.) is dat in Klammern achteran sett. Dat geiht los mit Maandag (maandaags), Deensdag (deensdaags), Middeweek (middewekens), Donnersdag (donnersdags), Freedag (freedaags), Sünnavend (sünnavends) un Sünndag (sünndaags). Wochenende heet Wekenend un Feiertag is Fierdag (Mehrtall: Fierdaag).
4. Keen büst du?
Wenn Een di seggt, wat he oder se heeten deit, geiht dat so: Ick bün Christian (de op Platt je egens Krischaan heet). Un wokeen büst Du? So geiht dat ok: Mien Naam is Christian.
5. Gröten
Grööten doot wi so: Moin! Dat kannst du jümmers seggen, to alle Tied. Dat gifft ok Lüüd de seggt ‘Moin, Moin’ (un dat gifft Lüüd, de dat ni af köönt un meent dat is all to veel Gesabbel). Vielleicht kümmt dat Woort ‘Moin’ vun dat plattdüütsch-freesche (plattdeutsch-friesisch) „moje“. Dat heet ‘good’ oder ok ‘schön’.
An’n Morgen seggt man ok ‘Goden Morgen’ oder blots ‘Morgen’. Över Dag höört man ‘Goden Dag’ oder ‘Dag ok’. Is dat Mittagstied geiht ok ‘Mahltied’ (Mahlzeit). To’n Avend hen kannst du gröten mit ‘Goden Avend’ oder kort ‘’n Avend’. Is dat Tied to Puch (zu Bett) to gahn, heet dat ‘Gode Nacht’.
6. Hebben (Das Hilfsverb ‘haben’)
Präsens, Gegenwart:
Ich habe — ik heff
du hast — du hest
er/sie/es hat — he/se/dat hett
wir haben — wi hebbt
ihr habt — ji hebbt
sie haben — se hebbt
Ik heff een Fru. Du hest een Fründin. He hett twee Hüüs (Häuser). Wi hebbt dree Kinner.
Präteritum, Vergangenheit:
Denn heet dat jümmers ‘hatt’ (gehabt):
ik heff hatt
du hest hatt
he/se/dat hett hatt
wi/ji/se hebbt hatt
Ik heff een Fründin hatt. Du hest twee Froon hatt. Se hett een Huus hatt. Ji hebbt fief Kinner hatt.
So, de Lex mit haben hebbt wi nu hatt.
7. Doon (Das Hilsfverb ‘tun’)
Ich tue — ik do
du tust — du deist
er/sie/es tut — he/se/dat deit
wir tun — wi doot
ihr tut — ji doot
sie tun — se doot
Man ‘doon’ is ni blots wat to Doon hebben, aver kann ok brukt warrn dat Doon vun anner Lüüd un vun Saaken (Sachen, Dinge) to verkloren oder düütlich to kriegen:
Ich freue mich, wenn der alte Motor läuft — Ik freu mi, wenn de ole Motoor dat noch deit
Das ist nicht zu ändern — Daar is nix an to doon (dor is nix an to moken)
Is doch eenfach, oder!? Stellt Euch man nicht so an — Doot man nich so!
8. Wesen (Das Hilfsverb ‘sein’)
ik bün
du büst
he/se/dat is
wi/ji/se sünd
Ik bün hier to Besöök (zu Besuch). Du büst hier tohuus (zu Hause). He is Muurmann (Maurer). Wi sünd ut Beers (Bad Bederkesa).
9. Warrn (Das Hilfsverb ‘werden’)
ik warr
du warrst
he/se/dat warrt
wi/ji/se warrt
Ik warr kamen (ich werde kommen). Du warrst töven (du wirst warten). Ji warrt wunnerwarken (ihr werdet staunen).
Woort för Woort översetten von een Spraak in een annere, egaal in welk, höört sik faken (oft) holperig an. Dat liggt daar an, dat du hoochdüütsch denkst, wat du op platt seggst. För’t eerste is dat aver good, dat dien Gegenöver versteiht, wat du em oder ehr seggst oder fraagst!
Also: Snack erstmol so as di de Snavel wussen is, dat ward later (später) ümmer beeter. Hier sünd een poor Snacks (Idiome), eenmol Woort för Woort, un denn so as en native speaker dat seggen würr:
Sie kann bei ihm nichts ausrichten —> Se kann bi em nix utrichten —> Se kann bi em nix warrn
Das ist zwecklos —> Dat is zwecklos —> Dor warrt nix vun
Er kann es noch zu etwas bringen —> He kann dat noch to wat bringen —> Ut em kann noch wat warrn
10. „a“ seggen
Wenn du mit een Plattsnacker kabbeln (streiten) wullt, snack von de Schrievwies. Dat Verdregen achterna –- bi Kööm un Beer –- is doch to un to schöön. Dat geiht sünners goot bi „Selbstlauten“, ok in Hoochdüütsch.
Bi Wal, Saal, Wahl, Beet, Befehl, Rede, Seele, äu, eu, oi, Stil un Stiel, Boote un Bote, Sohle un Mole, Stuhl un Mut is keen Ünnerscheed to hören.
Aver wi all weet, wo de Wöör to schrieven sünd, wiel wi dat lehrt hebbt.
Blots in Platt schrifft doch so männicheen, as he meent (phonetisch). Dat troot de sik in Hoochdüütsch nich. Süht ja ok dummerhaftig ut. Blots bi Platt markt dat nich jeder foorts (sofort).
Dat „a“ in Plattdüütsch höört sik faken (häufig) an as dat in Hoochdüütsch klingt bi Nord, Mord, Morgen, Sorgen, fort. Dat is keen „o“ un keen „a“, sünnern een „open a“. Un dat gellt (gilt) in Platt för düsse Wöör:
Straat, Kahn, Saal, Spraak, laat, Malen … un annere mehr
Jümmers, wenn in een Woort een lang „a“, „aa“ or „ah“ steiht, warrt dat as een „open a“ spraken. Kabbelt man noch’n beten. Ik düker (tauche) eerst maal ünner.
11. Snacks
So as in’t Hochdüütsche gifft dat ok Snacks in’t Plattdüütsche. Hier sünd en poor besünners scheune:
Do wat Du wullt, de Lüüd snackt doch
Dat bedüüd: Egalweg, wat Du deihst, de Minschen snackt över di. Du kannst anner Lüüd ni dorvun afholen.
Wat de Buer nich kennt, dat fritt he nich
Wi hebbt uns je veel anwennt. Un allns wat nie is, dor sünd wi erstmol trüchholern. Wat ik ni kenn, dat warr ik ok ni so eenfach eeten. Erstmol aftöven.
Wat den een sien Uhl, is den annern sien Nachtigall
Hier is de Uul, de is so’n beeten schrögerich (unheimlich). Dor is de Nachtigall, de fleut lustig in’t Schummern. De Snack is över swatt un witt, över de Wedderpart (*Gegensatz’). De een mag oole Musik, de anner niie.
‘N beten scheev hett Gott leev
Wenn du an’t Klütern büst (Basteln), man dat ward ni so as dat schall, en beten scheev eben, denn seggst du düssen Snack, un dat slecht Geweten is wech. So kann dat slecht Handwark so verköfft warrn, as weer dat genau as dat sien schull. Ok Lüüd, de en beeten scheev wussen sünd, künnt sik so good wehren.
12. Köönen, schullen, dörfen
Du schast nu Plattdüütsch lehren, nee nur wenn Du dat ok wullt. Man mutt dat nich, aver man kann bi uns wat lehren, mitmoken dröff jeder. Allens klor?
Modalverben, de künnt in en Satz brukt warrn as Vollverben. Meestendeels stoot se tosomen mit en anner Verb, un dat ward denn en beten verännert. So is dat recht:
können = könen: ik kann, du kannst, he/se/dat kann, wi köönt, ji köönt, se köönt
sollen = schölen: ik schall, du schast (ok mol ‘schallst’ schreven, man dat ‘ll’ kannst ni höören), he/se/dat schall, wi/ji/se schüllt (dat ‘ll’ ward in Plural ni seggst)
Oppassen: Dat gifft Steden, dor ward ‘ik sall, du sast, he/se/dat sall’ seggt. Dat is so in Angeln un Oostfreesland, to’n Bispill.
dürfen = dörfen: ik dröff, du dröffst, he/se/dat dröff, wi/ji/se dröfft (kann ok mol ‘ick dörf’ usw. sien)
wollen = willen: ik will, du wullt, he/se/dat will, wi/ji/se wüllt
müssen = möten: ik mutt, du muttst, he/se/dat mutt, wi/ji/se mööt
möchten = mögen: ik mag (segg: ‘mach’), du magst, he/se/dat mag, wi/ji/se möögt
13. Nochmol warrn, hebben (kiek ok bi 6 un 9)
Hölpsverb ‘warrn’ un ‘hebben’, de warrt hier nochmol bröcht. Denn ward dat klor, dat se so brukt warrt as köönen, schullen usw.
werden = warrn: ik warr, du warrst, he/se/dat warrt, wi/ji/se warrt
haben = hebben: ik heff, du hest, he/se/dat hett, wi/ji/se hebbt
Woto ‘warrn’ brukt ward (oder warrt, schriev man blots as du snackst …), un wat meent is, dat is meist en den Satz to sehn:
Wat schall dorvun warrn? ( = Was soll dabei herauskommen)
He kann nix bi ehr warrn. (= Er kann nicht bei ihr landen, bei hr nichts werden)
14. Brüche und Gewichte
Wenn dat ni ganz is, denn is das half. Aver tominst broken. Also en Bröök (anner Lüüd seggt ok ‘Brook’ oder ‘Brüch’ dorto):
1/2 = een half
1/3 = een drüddel
1/4 = een veerdel
1/8 = een achtel
1/20 = een twintigstel
1/100 = een hunnertstel
1/1000 = een dusendstel
500 g = fiefhunnert Gramm oder een Pund
1000 g = dusend Gramm oder een Kilo
1500 g = annerhalf Kilo oder dree Pund
250 g = een half Pund
125 g = een veerdel Pund
15. Johrns-Tallen allgemeen
Vun’t 6. Johrhunnert (Jh.) an sünd de Sachsen de Kelten in England mächtig op’t Fell rückt. In 1291 is de Schweiz gründt worrn. Siet 12. Jh. gifft dat achter den Vörnaam in Düütschland Familiennaams. Een Drüddel von de Minschen in Europa sünd in’t 14. Jh. an de Pest storven.
Johrns-Tallen to’n 9. November:
1918 – Negenteihnhunnert-achtteihn
1923 – Negenteihnhunnert-dree-un-twintig
1938 – Negenteihnhunnert-acht-un-dörtig
1967 – Negenteihnhunnert-söven-un-sösstig
1989 – Negenteihnhunnert-negen-un-achtig
16. Flach afmeeten
Wat is en Flach? Anner Lüüd seggt dorto ok ‘Flack’, ‘Flaag’ oder ‘Plat’. Un jo, en Plat is je oft een groote Sandflach buten in’t Watt. Un schast du en Flach afmeeten (‘messen’), denn geiht in mm, cm, dm, m, km. Se sünd ok in Platt nix anners as in Hoch.
Dorto kennt wi:
Ar (1 a = 100 m²)
Hektar (1 ha = 10.000 m²)
Morgen (1 mg = 2500 m²)
17. Billerhaftig Doonwöör
De Lüüd hier boven in’n Norden möögt Platt ok so gern, as de Spraak so scheun direkt un eenfach is. Snacken künnt wi all, man Doon is’n Ding. De Hochdüütsche würr seggen: “handlungsorientert”. Dorto höört all de Wöör, de as Biller sünd, billerhaftig (“bildhaft”), oder so klingt as dat wat se meenen (“lautmalerisch”).
Dat gifft en ganze Reeg Wöör de Biller in sik hebbt. Sühst du een, de smustergrient, denn hest du en Bild vör Oogen vun een Gesicht un woans das Muul smustert. Ward di vertellt, dat een lickmuult, denn kannst’ sehen, woans de Tung lank de Lipp lickt (viellicht kannst’ dat ok höörn!). Weetst du wat nich, denn warrst du viellicht tuckschullern (mit den Schultern zucken), dat nächste Mol nip luukohren (lauschen), un hest’ dat verstahn, ok nickkoppen (mit dem Kopf nicken). Dat dat Lüüd gifft, de duuknacken (dienern) oder jümmers wat to begriesmuulen hebbt (etwas schlecht machen), dor kannst’ blots över schüttkoppen (den Kopf schütteln). Aver viellicht schast du dat ok ni so för Vull nehmen un af un an knippöögen (mit den Augen zwinkern). So doot wi dat hier boven je gern.
18. De Tokunft (Futur)
Wi wüllt all geern in de Tokunft kieken köönen. Denn weet wi wat morgen passeert. Dat geiht je nich, man de Afsicht, de könnt wi op Platt ok künnig maken:
Ik warr di besöken (ich werde dich besuchen)
För de Tokunft brukst du de Personalform vun warrn (werden) un hangst de Infinitiv vun das Verb dor an. Man dat höört sick sparrig an, un wi möögt dat leever op en anner Oort seggen. Wi leevt je ni in de Tokunft, man in de Nutied (Gegenwart) un so brukt wi leever dat Präsens. Dat de Tokunft meent is, dat seggt wi geern mit Adverbien un anner Wöör:
Ik besöök di morgen
Ik fohr tokamen Week na Berlin
He arbeit övermorgen nich
Ik meld mi düsse Daag (in den nächsten Tagen) noch bi di
Wi brukt ok geern de Wöör ‘willen’ (wollen) oder ‘schölen’ (sollen) dorto:
Ik will een Book lesen (Ich werde ein Buch lesen)
Du schallst di wunnern (Du wirst dich wundern)
Wat di de Tokunft bringt, weet ik ni, man ik hoop: Allens schall wull good warrn.
19. Partizip Präsens
Kennst du ok de dorte scheune Kanon Lachend, lachend, lachend, lachend kommt der Sommer über das Feld …? De dorte Form vun dat Verbs lachend, dat heet Partizip Präsens. Dor ward ok Middelwoort (Mittelwort) to seggt. Dat Woort steiht je in de Midd, twüschen Verb un Adjektiv. Dat ward ok veel as Adjektiv bruukt (das lachende Gesicht), aver kümmt vun dat Verb lachen (wat deiht dat Gesicht?). Middelwöör gifft dat in’t Plattdüütsch ni veel. Se ward mokt mit en ‘–en’ wat an dat Verb achteran kümmt. Dat gifft denn:
dat lachen Gesicht
de singen Kinner
Man du höörst dat all, dat höört sik en beeten snaksch an. Wi kennt dar egens blots vun faste Snacks:
aflopen und oplopen Water (Ebb un Floot)
Dat is wassen Wedder (Wedder, dat de Planten wassen leet)
Viellicht kannst’ vun di nu seggen:
De dat Blatt lesen Hochdüütsche kriggt Spaaß an de Lüüd tohoop bringen plattdütsche Spraak
Oha!
20. Nix doon (Passiv)
De plattdüütsch Lüüd sünd meist mehr aktiv, nich so passiv. Dat harrn wi all seggt: Doon is’n Ding! Un so is dat ok in de Spraak. Nix doon is nix für uns, Passiv brukt wi nich so veel. Der Hund wird geschlagen würrn wi leever so seggen: ‘Dor sleit een den Hund’ (un nich: ‘de Hund ward slaan’). Dorto brukt wi en, de wi nich kennt, jo, genau: ‘een’. Dat is een de dat doon hett, de wi aver ni kennt. Dat kann jedeen ween. ‘De Lüüd’ eben. Blots wenn dat gor nich anners geiht, denn brukt wi Passiv, so as de Hochdüütschen. Dorto brukst du dat Middelwoort mit ‘warrn’. Die Tür wird von mir gestrichen ward to ‘De Döör warrt von mi streken’. Liggt dat all torüch un is al passeert, denn höört sik dat so an: ‘De Döör is von mi streken worrn’.
So, düsse Reegen (Zeilen) sünd vun een schreven worrn, de man to geern Plattdüütsch snackt.
21. Wat west is (Die Vergangenheit – Perfekt)
Hest du güstern en gooden Hannel hatt, heet dat: “Dor hest du avers goot wat för kreegen!” Wat güstern weer un nu förbi is, ward geern in “Perfekt” seggt. Dorto nimmst du en Form vun “wesen” (sein) oder “hebben” (haben) un dat “Partizip-Perfekt” vun dat Doonwoort (Verb):
Ik bün weglopen
He hett lacht
Blots dat Woort “wesen” oder “hebben” ännert sik, dat Doonwoort blifft as dat is. So is dat ok in Hochdüütsch:
Se is weglopen
Se sünd weglopen
Aver ganz so as in Hochdüütsch is dat denn doch ni. Dat Partizip Perfekt hett keen ge- vörn (gelaufen, gemacht). Ne, dat Doonwoort ward verännert so as de swacken Doonwöör (schwache Verben): du hangst eenfach een “–t” an (maakt, lacht). Un wenn dat en stark Doonwoort is (starke Verben), denn kümmt dor en “–en” an (lopen, sungen). Un wann schast du nu “wesen” bruken un wann “hebben”? Wenn dat Doonwoort wat mit Bewegen to doon hett, denn brukst du “wesen” (ik bün flagen, wi sünd utwannert), anners brukst du “hebben” (ji hebbt logen, du hest seggt). Süh, nu hest du wedder wat dorto lehrt!
22. Wat weer (Die Vergangnheit – Präteritum)
Fröher weer allens beter!
Un dorüm sünd de meisten Geschichten oder Romans in de verleeden Tied (Vergangenheit) schreeven? Wat weet ik! Nu je, ik weet dat de verleeden Tied ni so veel brukt ward. We brukt meisttieds dat Perfekt:
Ik heff een Leed sungen (nich: ik sung een Leeg)
Ik bün na Huus kamen (nich: ik keem na Huus)
Bi de schwacken Doonwöör is de verleeden Tied good weddertokennen. Dat süht meist ut at in de Nutied (Präsens):
Ik arbeid in de Stadt
Dat kann heeten dat ik nu in de Stadt arbeid, kann awer ok heeten dat ik dat güstern doon heff. Bi de starken Doonwöör ännert sik de so nöömte Stammvokal:
finnen – ik funn
flegen – ik floog
kieken – ik keek
rüken – ik röök
Bi de Wöör “weesen” und “hebben” un bi “warrn” und “doon”, dor brukt wi de verleeden Tied noch veel. Ok bi “mögen, dörven, könen, möten, willen, schölen” (Modalverben).
Fröher weer allens beter? Ne: Hüüt is hüüt, un dat is goot so!
23. Johrstieden un Maandennaams
Fröhjohr, Sommer, Harvst un Winter maakt dat Johr.
Dat Fröhjohr warrt regional ok Lent, (hochdüütsch Lenz) nöömt.
De nedderdüütschen Namen für de Maanden … tja, de sünd hüüt meist vergeeten. Dat weern:
Januar – Sneemaand
Februar – Hornung (so heet dat hüüt noch in de Schwiitz un bi den Bodensee)
März – Lentmaand (de Anfang vun’t Fröhjohr)
April – Oostermaand (Oostern oder plattdüütsch Paasch)
Mai – Maimaand
Juni – Braakmaand (Brachmonat)
Juli – Haumaand (Heumonat)
August – Aarnmaand (Erntemonat)
September – Harvstmaand (kiek ok bi Engelsch: harvest)
Oktober – Wienmaand (Tied de Wien to moken)
November – Nevelmaand (tjä, veel Nevel)
Dezember – Christmaand (klor, wat denn sünst)
24. De Fall un de Artikel (Die Fälle und Artikel)
De, den, den, de – de, de, de, de – dat, dat, dat, de – höört sik an as wenn en lütt Kind snacken lehrt. Man nee, dat sünd Artikel un dorüm geiht dat hüüt un üm de Fall. Op Platt is dat eenfacher as op Hoch, awer ni ganz so eenfach as in Engelsch mit dat the. Man de Dativ un de Akkusativ sünd in Plattdüütsch dat sülvige. Also:
männlich:
De (Nominativ Singular) … De Koh slöppt
Den (Dativ Singular) … Giff den Koh dat Water
Den (Akkusativ Singular) … Ik seh den Koh
Oppassen, dat gifft ok Deele in’t Plattland, dor heet dat ‘De, De, De’!
weiblich:
De (Nominativ Singular) … De Fru slöppt
De (Dativ Singular) … Giff de Fru dat Geld
De (Akkusativ Singular) … Ik seh de Frusächlich:
Dat (Nominativ Singular) … Dat Schaap slöppt
Dat (Dativ Singular) … Giff dat Schaap dat Gras
Dat (Akkusativ Singular) … Ik seh dat Schaap
In de Mehrtall heet dat jümmers “de”:
Dat Rad hett en Bimmel
De Rööd hebbt Bimmeln
De Genetiv geiht ni so as in Hochdüütsch (Artikel plus Substantiv: des Mannes, der Frau, des Kindes). Ne, in Plattdüütsch must du dat anners seggen:
He is de Broder vun Silke (Er ist Silkes Bruder)
Den Mann sien Hoot (Der Hut des Mannes)
De Fru ehr Hund (Der Hund der Frau)
Snackst du ni över Minschen, geiht dat so: vun + Artikel + Substantiv in’n Dativ:
Dat Been vun den Hund (das Bein des Hundes)
25. Mach sien (Konjunktiv)
Harr ik, so wull ik!
Düssen Satz kunnst fröher oft hören. Dt geiht je egens gor ni. Översett: Hätte ich, so wollte ich. De Satz schall wiesen, dat de Wunsch ni wohr ward. De Konjunktiv (Möglichkeitsform) ward in Hochdüütsch ni veel brukt (Der Politiker sagte, dass er für die Zukunft schwarz sehe), in Plattdüütsch aver meist gor ni. Un wodennig kannst op Platt seggen, wat möglich is? Du brukst eenfach de Indikativ: Das Kind sagte, dass es noch nicht lesen kann (Konjuktiv: könne).
De Vadder telefoneer, he kööm later na Huus
Fangt een Satz mit de Konjuktion “wenn” ann, denn must du ok de Möglichkeitsform nehmen:
Wenn all Lüüd ehr Stüern betahlen deen, wöör dor noog Geld vör de tweien Straten över
As in Hochdüütsch deihst du den Konjunktiv op Plattdüütsch geern mit ‘würr’ (würde):
Ik würr mi freien, wenn’t jo all goot güng (woanners seggt se ‘jüm’ un nich ‘jo’)
26. Frunslüüd (Feminine Formen)
An de “Frau Bundeskanzlerin” hebbt wi uns nu langsom wennt. Op Hochdüütsch hangt wi en -in an dat Woort, un denn ward dat weiblich: Rentnerin, Ärztin, Busfahrerin. Op Platt gifft dat verscheeden Oorten. Oft ward en “-sch(e)” anbappt, so as in
Verköpersch(e)
Schoolmestersch(e)
Neihersch(e)
Doktorsch(e)
Aver ‘-in’ kannst ok anhangen. Bi en poor Wöör geiht allens:
Lehrerin/Lehrersch(e)
Schölerin/Schölersch(e)
Un denn geiht blots dat eene:
Polizistin
Maschinistin
Finanzbeamtin
Höört dat Woort al mit “-mann” op, geiht dat noch anners:
Koopmann – se verköfft dit un dat
Muurmann – se arbeit bi de Muerlüüd
Seemann – se fohrt na See
Wenn nix anners hölpt, mööt wi wat ganz Nieges finnen. Denn ward “de Paster” de to en Fru ward, eenfach “Fru Paster”. Un in de Plattdüütsch Narichten heet dat: “Fru Bundeskanzlersch(e) hett seggt, dat …”.
27. Frog mi wat (Fragepronomen)
Weetst Du noch woans dat Leed ut de Sesamstraat güng? “… Wer nicht fragt bleibt dumm!” Fragen is viellicht dat Wichtigste op den Weg in’t Leven. En Fraag ward meestendeels anfungen mit wer, wie, was? Op Platt ward meist “wo” brukt. Dat kann wo heeten (wo is dat denn her?), man ok wie (wo [= wodennig] hest du dat mokt?). Un denn kannst noch fragen:
Wat? (was)
Wannehr? (wann)
Welk? (welche)
Dat gifft Fraagwöör, de kannst du ni utenanner rieten, so as:
Woans? (wo)
Wonem? (wohin)
Worüm? (warum)
Wokeen? (wer)
Bi “wokeen” blifft dat “wo” geern bisiet:
Keen büst du denn? (wer bis du denn)
Annere Fraagwöör kannst du deelen:
Wohen? Wo geihst du hen?
Wovun? Wo leevst du vun?
Wona? Wo smeckt dat na?
To allerletzt gifft dat Fraagwöör de ut mehr as een Woort tosomen sett sünd und mit de en Fraag anfangen kann:
Wat för een Profeschoon hest du?
Dor antert wi denn wis: Ik bün een Plattdüütschen!
28. Kummanderen (Imperativ)
Kummandeer mi nich so rüm! Ik weet sülven, wat för mi goot is
Brukst du den Imperativ, sünd de Lüüd ni jümmers fründlich achteran. Man meestendeels, is de Imperativ je ni to’n Kummandieren, dat is blots en fründlich Opfordern wat besünners to doon oder to laten. Op Platt löppt dat so, dat de Stammform vun dat Doonwoort brukt ward:
Kummanderen >> kummandeer!
Seggen >> segg!
Lopen >> loop!
Snacken >> snack!
Sünd dor mehr as een Lüüd, to de du snackst, denn ward dat Plural:
Wi danzt >> danzt!
Wi singt >> singt!
Aver dat gifft ok Utnahmen (hier in Singular/Plural):
Doon >> do/doot! (Jo, jüst as in Engelsch!)
Könen >> kann/köönt!
Mögen >> mag/möögt!
Sehn >> süh/seeht!
Un denn hett Platt ok noch wat besünners: Setze dich! kann heeten …
Sett di daal!
…man op Platt seggen wi meist:
Gah sitten!
Ja, denn man to: Nehm di een Stohl un sett di daal! Röög di ni un snack nich so veel! Luster goot to un pas op, wat ik di segg! Denn do, wat du wullt, de Lüüd snackt doch! Dat best is: Snack Platt, ik do dat ok!
29. Franzöösch
Gifft je veele Minschen, de macht dat “Denglisch” ni hebben, dat dat mehr un mehr engelsche Wöör in uns Spraak gifft un in’n Alldag to sehn un höörn sünd. In dat Plattdüütsche is dat al vöör 200 Johren passeert, mit Franzöösch. Düsse Wöör höört hüüt to Platt as weer dat jümmers al so. Farv heet ok Klöör, vun “couleur”. Gaht wi torüch, heet dat “retuur” (retour), un sünd wi “praat” (parade), denn sünd wi ferdig. Wi hebbt dat geern “kommodig” (commode) un so eenfach bringt uns nix ut de “Fassong” (facon). Wokeen harr dacht, dat teihn franzöösche Wöör in düüse dree Sätz bin sünd:
He seet in de Bredullje (bredouille), as em de Buddel (bouteille) direktemang (directment) von de veerte Etaasch (etage) daal full. Dat weer een Mallöör (malheur) un partu (partout) keen Pläseer (plaisir). He sä “Pardong” (pardon) in den Momang (moment) un weer nu op’n Kiewief (“Qui vive” – Losungswort).
De franzöösche Silbe -age an’t Enn vun de Wöör höört wi in “Kledaasch” un “Packelaasch”. Un ik segg nu tschüüß (adschüß … adieu).
30. Förwöör (Personalpronomen)
Pronomen, ut dat Latinsche översett, sünd Förwöör (Fürwörter). De stoht för wat. En Woort dat för en anner Woort steiht.
För alle Naams, un Lüüd, un Saken nehmt Se een lütt Woord
To’n Bispill:
Kathrin süht Hinnerk. Se süht em
De Schoolmester fragt de Kinner. He fraagt jem/jüm
De Spegel is twei. He is twei
Jedeen vun uns kann de Personal-Pronomen op Hochdüütsch daalrappeln:
ich, du, er, sie, es, wir, ihr, sie
Dat geiht ok op Platt:
ik, du, he, se, dat, wi, ji, se
Is dat Förwoort för en Naam (Hauptwort) in Dativ oder Akkusativ, gifft dat op Platt blots een Woort:
mi, di, em, ehr, dat, uns/us, jo/jüm, jem
Een Reflexiv-Pronomen is een Objekt vun en Satz. So höört dat jümmers to dat Subjekt:
Ich schäme mich >>
Ik schaam mi
du schaamst di
se/he schaamt sik
wi schaamt uns
ji schaamt jo/jüm
se schaamt sik
Na een lecker Aal-Eeten kümmt geern een Leepel Kööm un denn heet dat:
Ik se di. Dat freut mi. Ik suup di to. Dat do. Ik hebb di tosapen. Hest den rechten drapen
Un denn ward de Leepels ümdreiht, un dor dröfft keen Drüppens mehr daalfallen.
31. Mehr as een (Plural)
“Mehr” is en Woort, dat uns jümmers wedder to Höchd drifft: mehr Geld, mehr Macht. Bi de Mehrtall (Plural) gifft dat op Hochdüütsch en poor Oorten, op Plattdüütsch man noch mehr! So verännert sik dat Woort mennichmol gor ni:
Een Fisch – twee Fisch
een Stück – dree Stück
Oft ward en “-en” oder “-n” anbackt:
Een Straat – veele Straten
een Appel – veer Appeln
En hart Luud ward dorbi mennichmol week an’t Enn:
De Tiet – de Tieden
Denn kann dat sien, dat en “-er” anbackt ward, un denn ward en lang “o” ok mol to “ö”:
Een Ei – teihn Eier
dat Book – de Böker
Ja, un denn gifft dat noch de Wöör, de en “-s” anbackt kriegt:
Een Deern – twee Deerns
een Jung – dree Jungs
De Vokal kann sik ok ännern un denn hebbt wi Mehrtall:
Een Boom – veele Bööm
een Schipp – veele Scheep
een Dag – twee Daag
Wöör, de mit “-nd” ophöört, verännert sik to “-nn” in de Mehrtall
Een Kind – twölf Kinner
een Hand – twee Hannen
Un denn gifft dat je ok noch de Lüüd, dor ward eenfach en “-lüüd” anbackt:
Seelüüd und Muerlüüd sünd meist Mannslüüd, keen Fruunslüüd
32. Min un din (Possesivpronomen)
De Ünnerscheed twüschen Min un Din, de kriegt al as Kinner tofaat. De dat nich begrippt, de kümmt gau in Malöör mit enanner:
Min Auto
min Huus
min Schipp
min Beer
Wenn du seggen kannst, hest’ dat schafft. Un so gifft dat ok in’t Plattdüütsche Wöör dorför, de Possessivpronomen. De mokt klor, wat to di höört un wat to annere Lüüd:
Ik -– mien (min)
du -– dien (din)
he –- sien (sin)
se –- ehr
dat –- sien (sin)
wi –- uns, us
ji –- jo, joon, jis, jüm, jem (kümmt dorop an, wo du her kümmst …)
se –- ehr
Ik weer mol mit en Buur, de weer min Fründ, mit de weer ik mol mank de Wischen ünnerwegens. Wi keeken op de Aarnt un wunnerwarken. Dor sä he mit en utlangen Gebeer: “All min!”. En beten mehr trüchhöllern un fründlich is: “Wat min is, schall uk din ween/wesen/sien.” Dat is awer vielleicht to veel för mennicheen. In’n Alldag hett dat blots:
Mien Vadder geiht mit sien Fru in uns Goorn spazeern
An uns Strand hebbt veele Lüüd ehr Baadtüüch an, un ji sitt in jis Strandkorf”
Wenn du op Plattdüütsch sünnerlich dütlich seggen willst, dat wat to een höört, denn brukst du:
Dat is mien sien!
Dat is dien sien!
So, blots dat dat klor is!
33. Aaft un Grööntüüch
De Namms vun de meisten Aaft- (Obst)- und Grööntüüch-Oorten (Gemüse) laat sik eenfach ut dat Hochdüütsche översetten. Dat versteiht denn ok jedeen wenn se Platt seggt ward.
Dor gifft dat ‘n ganzen Barg von, watt wi kennt un ok bi uns op ‘n Disch kümmt. Ik will nun mol ‘n poor optelln:
Appelsin
Appel
Beer
Bickbeer (Blaubeere)
Plumm
Brommelbeer
Zitroon
Kiwi
Kassbeer (Kirsche)
Eerdbeer
Stickbeer, Stickelsbeer (Stachelbeere)
Jehannsbeer
Banan
To dat Grööntüüch hört …
Bohn
Arft (Erbse)
Gröönkohl
Sellerie
Wuttel
Swattwuttel
Rotkohl
Bruunkohl
Wittkohl
Spargel
Kantüffel
Petersill
Linsen
34. Mankwöör (Präpositionen 1)
Keen mit en anner wat in Gang’n hett, dat möögt Lüüd mennichmol alltogern weeten. Du brukst Präpositionen üm to seggen, woans Minschen, Saaken, Steeden oder Tieden toenanner staht:
Dat Auto steiht op de Straat
De Voss löppt dör dat Holt
De Deern geiht mit den Jungen
Ik speel gegen di Football
He is vör mi an de Reeg
Op Hochdüütsch musst du Genitiv, Dativ oder Akkusativ tofaat hebben, wenn du en Präposition brukst. Op Platt is dat jümmers de 4. Fall (Akkusativ). De Saak hett blots en Haken. Mennichmol kannst dat in den falschen Hals kriegen:
Ik gah in dat Water
Dat kann heten, dat ik no dat Water hen gah, awer ok dat ik in’t Water gah! Sowat passert ni wenn du to dat Doonwoort noch en Deel dorto nimmst:
Ik gah in dat Water rin
Ik loop ünner de Brügg dör
Dat is ok mehr plattoortig, meist grootoortig.
Un noch wat: In’t Hochdüütsche ward de Präposition un dat Kennwort (Artikel) tosomentreckt
in dem – im
an das – ans
zu der – zur
Op Platt ward dat Kennwoort afsneden un mit’n Apostroph anbummelt:
Ik gah in’t Water
De Voss löppt dör’t Holt
Ik kaam nu to’n Sluss.
35. Mankwöör (Präpositionen 2)
Dat Leeven mang twe Lüüd, ehr Mankoort (Verhältnis), kann mennichmol swoor sien oder opregern oder ok heel besünnerlich (un besünners). Un so gifft dat ok besünnerlich Saaken bi de Präpositionen op Platt. Wenn ik wohenn gah, segg ik op Hochdüütsch zu wenn dat Lüüd sünd de ik besöök:
Ich gehe zu meinem Freund
Bi Steden und Hüüser heet dat nach:
Ich fahre nach Bremen.
Op Plattdüütsch seggt ji jümmers (!!), ja, jümmers, ‘na’:
Ik loop na Huus
Ik fohr na Oma
Ik gah na den Koopmann
De Präposition zwischen hett op Platt twee Wöör: ‘mank’ un ‘twüschen’ (ok twischen). Sünd dor veel Lüüd (oder Saaken), seggst du:
Ik stah mank de Lüüd
Sünd dat blots en poor, villicht twee oder dree Saaken oder Lüüd, seggst du:
Se sitt twüschen de Stöhl
Tjä, un denn gifft dat ok noch fast Seggwiesen (Redewendungen), dor hebbt Präpositionen en besünner Bedüüden:
He singt jüst >> He is an’t Singen”
Se hett dat bald schafft >> Se is dor bald mit dör(ch)
Wi Plattdüütschen sind jümmers verlässlich:
Dor kannst op af
Dor kannst di to verlaaten
Un wenn een beter Platt snacken kann as ik, den segg ik: “He is mi över.”
36. Speeltüüch
Speeltüüch (Spielsachen) gifft dat en gansen Barg. Besünners to Wiehnachen un to’n Geburtsdag (Adeboorsdag) hebbt de Kinner Wünsch. Eenfach is dat bi ’n Ball, de heet ok op Platt Ball. Oft lett sik dat Woort eenfach vun Hochdüütsch afkieken:
Billerbook (Bilderbuch)
Fohrrad (Fahrrad)
Footballspeel (Fußballspiel)
Han(d)schen (Handschuh)
Keed (Kette)
Kledaasch (Kleidung)
Marmel (Murmel)
Poppenstuuv (Puppenstube)
Poppenwagen (Puppenwagen)
Boord (Regal)
Schüffel (Schaufel)
Springtau (Springseil)
Pett-Auto (Tretauto)
Speeltüch ut Holt is jümmers hölten/höltern oder holten:
holten Peerd (Holzpferd)
höltern Iisenbahn (Holzeisenbahn)
höltern Boomhuus (Baumhaus aus Holz)
Nu je, hüüttodaags wüllt de Kinner wull ok wat anners hebben:
Reekner (Computer)
Klöönkasten (Handy)
Musikkist (Steroanlage)
Geschenkkoort (Gutschein)
37. Dialekt
Plattdüütsch (kort: Platt) is keen Dialekt so as Bayersch (Bayrisch) oder Hesssch (Hessisch). Platt is en Spraak. Dat meent tominnst veel Lüüd in de Weetenschopp (anner Lüüd meent dat ni). In dat Johr 1999 keem Platt op de List vun de Europäische Charta der Regional- und Minderheitensprachen. In de Hansetied weer Platt de Spraak, de all anner över weer in Noordeuropa. Ok in schreven Text. Dor kümmt ok de Naam ‘Platt’ her. Dat heet: kloor, good to verstahn, dütlich.
So as in all Spraaken gifft dat in Platt ok Dialekte, wo de Wöör anners seggt ward (Aussprache), anners schrifft ward (Schreibweise), ganz anner Wöör brukt ward (Wortschatz) oder de Sätz anner tosomen sett ward (Satzbau).
De gröttst Dialekt is wull Noordneddersassisch (Nordniedersächsisch). Dat geiht vun dat Ollenborger Land, Elv-Weser-Dreekant, Bremen, Hamborg bit hen na Holsteen. Ok in dat dorte Rebeet gifft dat vun Dörp/Stadt to Dörp/Stadt verscheeden Utspraak un Wöör. Na Westen hen kümmt dat Ostfreesche un dat Emslänner Platt an (Wikipedia rekent dat Emslänner Platt noch to Neddersassisch), na Süden hen dat Westfäälsche und das Ostfäälsche. Na Norden hen gifft dat Schleswigsch un na Osten hen dat Mecklenborger Platt un Vörpommersch.
Un nu en Bispill: Das Mädchen spricht heet in Nordneddersassisch “De Deern snackt”, in Ostfreesch “Dat Wicht praat”, in Westfäälsch “Dat Loit küert” und in Mecklenborger Platt “De Diern spreekt.”
38. Doonwöör 2
Mischen deelt Wöör in to dat “stark” un dat “swak” Slecht (Geschlecht). Dormit meent wi Mannslüüd un Fruunslüüd. Dat is aver ok klor, dat dat stark Fruunslüüd un swak Mannslüüd gifft. Bi den Doonwöör (Verben) is dat anners. Dor is en Doonwoort op Hooch und Platt en swak Woort, wenn sik mit de Personalform bi de Konjunktion de Woortstamm ni ännert, so as:
ik maak
du maakst
he maakt
wi maakt
ji maakt
se maakt
De stark Doonwöör ännert de Vokal in ehr Woortstamm wenn dat “du” un “he”/”se”/”dat” heet (2. un 3. Person Eentall), so as:
ik loop
du löppst
he löppt
wi loopt
ji loopt
se loopt
Anners as in Hochdüütsch – dat is op Plattdüütsch enkelter – gifft dat in Mehrtall blots een Enn, un dat is “–t”. Hier sünd noch en poor Bispillen:
(Swak Doonwoort) ik sitt, du sittst, he sitt, wi sitt, ji sitt, se sitt.
(Stark Doonwoort) ik gah, du geihst, he geiht, wi gaht, ji gaht, se gaht
Sühst wull: Platt snacken is gor nich so swoor. Troo di man! Kümmst al kloor.
39. Doonwöör un Naams
Plattdüütsch höört sik anners an as Hochdüütsch, klor! Man ok en anner Ünnerscheed köönt wi wies warrn: Wat de Plattdüütschen mit Doonwöör (Verben) seggt, verkloort de Hochdüütschen geern mit en Barg Naamswöör (Substantive, Hauptwörter). Düsse Naamsoort (Nominalstil, Substantivierung) sühst du bi all Wöör, de mit –ung, -keit, -heit, -nis ophöört.
De Satz
“Die Bedeutung einer erneuten Steuererhöhung nach Ablauf eines halben Jahres liegt außerhalb seiner Verstehensmöglichkeiten”
ward op Plattdüütsch to:
“Dat se de Stüern na een half Johr al wedder ropsetten willt, dat kann he partu nich verstahn”.
Een Vergrößerung ward op Platt keen ‘Vergrötterung’, man dat “wat gröter maakt”. Een Tätigkeit” is, wenn “he weet, wat to doon is”. Bi een Bedürfnis “geiht een na Tante Meyer” un Dummheit bedüüd “de is man wat dösig”. Na een Verzeihung “sünd se wedder goot miteenanner” un Schnelligkeit heet, dat “een gau lopen kann”. De Seltenheit “kümmt af un an mal för” un ein Minsch vun groot *Vergesslichkeit’ is “een vergeten Dröömbüdel”
40. Vörsülven
Dat musst du mi mal verkloren! heet dat op Platt (Das musst du mir mal erklären!). Bi en ganze Reeg Doonwöör, de op Hoch de Vörsülv “er-” hebbt, ward o Platt “ver-” brukt:
Vertell (erzähle) mol
hest di verköhlt (erkältet)
denn musst du di’n beten verhalen (erholen)
Un een anner Bispill:
Mann, wat heff ik mi verjaagt (erschreckt) …
… as ik hört heff, dat din Koh versapen (ersoffen) is.
Aver bi anner Doonwöör mit Vörsülven ward se so brukt as op Hochdüütsch:
Anziehen >> antrecken
aufmachen >> opmaken
durchsagen >> dörseggen
übersetzten >> översetten
einkaufen >> inkopen
De Vörsülv “ver-” kann ok stahn blieven:
Vergessen >> vergeten
verdrießen >> verdreten
verlieren >> verleren
Eens schullen wi uns to Harten nehmen un ni nich vergeten: Dat is verlöövt (erlaubt), op’t Amt dien Saak op Plattdüütsch to vertellen (erzählen), uk wenn de Amtmann oder Amtfru sik verjagen (erschrecken) kunn!
10. Wat to Eeten
Wat de Lüüd an leevsten eeten doot, ehr leevste Kost, dat is jedeen anners und in jede Gegend anners. För de een is dat Grotmudders Koken, för de anner Tante Lottes Suuerbraten.
Allgemeen ward seggt: Eeten ward dat, wat op ‘n Disch kümmt. Dat den een or annern wat besonners goot smecken deit, wo he oder se na giert, versteiht sik von sülben. Ik mach geern Swattsuur –- anner Lüüd löppt dat kolt den Rüüch hendaal, wenn se dat höört. Overs Speck un Klüten (Klöße), Gröönkohl, Haxen or Iisbeen mit Suurkruut, Buernfröhstück oder Arfen (Erbsen) mit Schinken un junge Kantüffeln mach ik ok, oder ok glieks Arfensupp. Un natürli Fisch: Gnoot smeckt to jede Johrestied, mi am leevsten, wenn de Dannen gröön sünd, eben jümmers, Schulln un Matjes in ‘n Mai am besten (aver in Harfst ok, dor sünd de Hering scheun fett!). Aal mach ik ok geern. Mi is dat egol, op se brad, röökert or in Suur leggt sünd.
Un achteran mach ik geern Rode Grütt oder wat anners för de sööte Tähn!
42. As sik dat anhöört (Aussprache)
Vun Dörp to Dörp un Gegend to Gegend höört sik jedeen Sprakk anners an — ok Hochdüütsch. Höör mol to, wenn Lüüd ut Hamborg, Hessen un Baden hoochdüütsch miteenanner snackt, oder Lüüd ut Nordfreesland, Hamborg un Meckelnborg Platt miteennanner snackt. Dor kannst du nipp un nau ruthören, woneem de tohuus sünd. Worüm schall dat in uns Platt anners wesen? Snack free von de Lebber weg, aver schriev keen Privaatplatt (phonetisch). Höörn kannst in Hooch un Platt faken nich, wo dat schreven warrt.
Bi “geven” un “Segen” höört wi een “g”, aver bi “wenig” klingt dat bi den een as “k” (wenik) un bi den annern as “ch” (wenich) oder as gor nix (weni). In Platt warrt dat “g” an’t Enn vun een Woort jümmers as “ch” spraken, to’n Bispeel bi
de Weg (Wech)
de Dag (Dach)
dat Tüüg (Tüüch)
Bi “Giro”, “Genie”, “Blamage” is een “sch” or “dj” to höörn, aver schrieven doot wi “g”. Jüst so verdwars is dat bi anner Bookstaven, to’n Bispeel “Tag”, kann sik anhöörn as “Taak” or uk as “Tach”. Un is keen Ünnerscheed bi “Achsel” un “Axel” to höörn. Bi Hexe aver schrievt un snackt wi “x”. Dat findt ik “schick”, äh “chic”. Ik bün denn eerst maal weg (segg: wech).
43. In de Autowarksteed
Uns Naawer hett en Warksteed för Autos. Dor fallt op, dat all de oolen Gesellen blots Platt snackt.
“Snackt nich so veel, in unse Warksteed ward nich snackt, dor ward arbeit”, schimpt eenmol de Meister, “man to, man to. De Lüüd von ’n langen Diek mööt den Wogen waller trüch hem. Hannes, du schasst man gau nee Reifen optrecken.” En Kunde jammer: “Wenn blots de Sprit nich so düür wörr.”
De Meister röppt den Lehrjung: “Kumm mol gau her. Pack den Stroomwieser, de grode Schruuv, de Sliep- un Bohrmaschien, de Knieptang, de Veerkantslötel un den Wogenhoochdreiher in de grote Kist.”
(Un weet ji wat? Ik heff höört, dat se op de Meyer-Werft in Papenburg ok blots Platt snackt, överall. Denn löppt dat beter. Wenn dpr Lüüd anfangt, de dat ni snacken köönt, so as de ut Russland, denn mööt se dat eerst lehren, aver ohn Platt kümmst op düsse Weft ni wiet. Respekt!!)
44. Skipperie
Wenn ’n Mannsminsch ut Osnabrück no Bremerhaven kummt, von dor ut mit en Schipp ’n Krüüzfohrt no Skandinavien mookt, denn kann he wat beleven.
“As wi Klock tein an Bord uns Fröhstück kregen harrn, gung de Reis los. Achter den Hochweg-Lüchttoorn gung uns Schipp jümmer gauer op un dol. Mi hett dat Schuckeln over nix utmokt”, vertell de Mann ut Osnabrück. Loter weer dat fein an Bord, denn dor geev dat jümmer wat to kieken. Eendoon op dat nu Stüür- orer Backboord weer. Avends müssen de Lüüd an Bord um Klock söven no jeden Landgang weller an Bord wesen. Denn geev dat en dänisch Avendeeten. Ik bün fröh to Puuch (Bett) gohn, over foken ins gung dat los. Ik harr lange Tied bi “Tante Meier” (Toilette) nödig. As wi weller in Bremerhaven weern, heff ik in ’n Fischereehaven von Bremerhaven Seetung, Hering un Knaat eeten.
45. Ferien mit de Familie
Vondaag is Geboortsdag in Diekhuusen. “Koomt rin”, seggt Helke, as de halve Verwandtschop mit mol vör de Döör steiht. Kaffee un Koken stunnen al op ’n Disch.
Un denn worr düchtig snackt över al dat, wat in de Stuuv wörr. So ok över dat nee Schapp. Helga sä: “Wat mi hier sünnerlich gefallt, dat sünd de Klören (Farben). Een is geel, een anner rot un de annern weller gröön. Op disse Ort kannst ni nich wat verkehrt moken mit anner Möbel oder mit de Dischdeeken.” Se hebbt nich blots snackt, nee, ok drunken. “Gifft dat noch en Kunjack?” “Warraftig”, sä Anna, un schenk noch düchtig welke in. Un an’t Enn vun de Fier worr weller över dat Schapp snackt. Dorto sä Anna: “Nich wiet von Ollnborg weg wohnt en Mester för Kunst. He kümmt vonovend noch un will mit uns ’n lüttjen drinken. Noher kann he sik dat Schapp ankieken. Mol sehn, wat he seggt.”
46. Kledaasch (Kleidung)
For Kledaasch gifft männicheen veel Geld ut. Dat gung so los:
Wenn sik fröher en Fru antrocken hett, denn wörr en BH anleggt, denn wörr de Ünnerbüx (Unterhose) an de Reeg, denn worrn gau de Strümp över de Fööt trocken, un denn en Ünnerkleed. Dat gung denn wieder mit en Kleed, mit Schoh un alldaags ’n Kittel. Is de Fru ut’n Huus gohn, hett se ok mol en Rock antrocken, en Jack oder en Mantel översmeten, ’n Schaal ümhungen oder en Hoot opsett.
In uns Tied is dat foken nich veel anners as bi de Mannslüüd. Wenn de Fruuns sik för de Arbeit kloormoken doot, denn geiht dat so: Ünnerhemd, Ünnerbüx, Strümp, Hemd oder Bluus, lange Büxen, en Jack un ’n Poor Schoh. Alldags treckt de Lüüd meistensdeels en Jeansbüx an un en Pullover. Hanschen un Stevel sind goot för de Wintertied. Bi Sneetieden blievt ok de Stöckelschoh in’t Schohschapp.
Wat hebbt wi lehrt? Dat gifft Alldagstüüch un dat heet op Platt meist so as op Hoch. Man dat gifft ok Schapptüüch. Schapptüüch is för Sünndags oder en hogen Fierdag. Dat hangt also meisttieds in’t Schapp un is to düür för’n Alldag.
47. Meist vergeeten Wöör
Op Platt gifft dat Wöör, de ward ni so veel brukt un de kannst in en (lütt) Wöörbook ni finnen. To’n Bispill süht dat so ut, dat “Hamm”, dat Woort för Wisch (Wiese), meist all verloren is.
Lüüd in’t Land Wursten, säen fröher, wenn se to de Tähndoktor gahn mussen:
Dor geiht mi de Groo vorto (da geht mir das Grauen vorweg)
Oder se harrn en Seggwies, wenn vun en Droom vertellt wörr:
De Droom is’n Droch, is al sieleev so ween, un is’t ok noch (der Traum ist Betrug, ist immer schon so gewesen und ist er auch noch)
Dat Woort “stickelhoorig” (widerspenstig) höörst meist ni (mehr). Ok dat Woort “Roffel” för Spaten is in Wöörbööker ni to finnen.
Dat Göör is snuutig
So heet dat, wenn en Kind redegewandt is. Dat steiht in keen Wöörbook. För sauber höörst in’t Wurster Land hüüt noch enkelt: “kittig”. Vundaag meist en Fremdwoort. Dat Woort Zaun is in en modern Wöörbook as “Tuun” binnen. Man twüschen Weser- un Elv ward “Fregen” brukt. Dat Woort “Fenneln” (niedriges Wiesenland) is meist ni mehr to höören. De Straat twüschen Wremen un Sievern dröppt na Oosten to de Wremer Feldmark. Dat nöömt sik “Swiesfenneln”.
48. Wöörbööker, Deel 1
Dat gifft en ganzen Barg plattdüütsch Wöörbööker. En Book dat heel good is un sünnerlich för Beginners to bruken is, dat is de bekannte “Sass”. Dat Book is nöömt na den Spraken-Weetenschapsmann Dr. Johannes Sass. In de tweee Oplaag steiht:
Der neue Sass. Plattdeutsches Wörterbuch (Plattdeutsch-Hochdeutsch und Hochdeutsch-Plattdeutsch); Wachholtz-Verlag
Dat is utföhrlich un hett goode Översetten. Dor finnst sünnerlich de Wöör ut Schleswig-Holsteen, Hamborg un Neddersassen.
Denn gifft dat noch dat “Plattdeutsche Wörterbuch” von Wolfgang Lindow. De hett Wöör von 30 Hörspelen inbrocht. Ok to dat “Hochdeutsch-plattdeutsche Wörterbuch” (Verlag Schuster, Leer) von Günter und Johanna Harte kann ’n jo seggen.
Un de Böker, de ik nu nömen do, de gellt for enkelte Bundeslänner un sünd to bruken:
Otto Mensing: “Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch” (Wachholtz-Verlag)
Beate Henning und Jürgen Meyer: “Kleines Hamburgisches Wörterbuch” (Wachholtz-Verlag)
Renate Hermann-Winter: “Neues Plattdeutsch- hochdeutsches Wörterbuch”, Hinstorff Verlag, Rostock
Gernot de Vries: “Ostfriesisches Wörterbuch”, Schuster Verlag)
Bi veele vun düsse Böker markst den Ünnerscheed: en ganz anner Platt.
49. Wöörbööker, Deel 2
Wi snackt, dormit wi uns wat vertellen könnt. Sodennig: Solang dien Gegenöver versteiht, wat du seggt hest, kann dat nich so verkehrt wesen! Vermengeleern (Mischen) vun hoochdüütsche un ingelsche Wöör höört to unsen Alldag. Dat markt wi oftins gor nich mehr. Aver fehlt uns een plattdüütsch Woort, denn troot (trauen) wi uns nich, mehr Platt to snacken. Tüünkraam is dat!! Snack so, as di de Snavel wussen is! Blots wenn een wat schrieven will, schull he un se Regeln achten.
De DUDEN regelt Hochdeutsch. För Platt kennt wi den SASS. De kennt ok Ünnerscheed vun Rebeet to Rebeet:
sprechen >> spreken, praten, kören, snacken
Gebiet >> Rebeet, Kuntrei, …
gewesen >> west, wesen, ween
Dat Platt in de Elvmasch (Elbmarsch), Hadeln un Sietland kennt daar een “o” (Stroot), wo annerwegens dat “a” steiht (Straat). Aver hier as dor gellt, dat Wiehnachten mit “t” schreven, aver ohn “t” spraken warrt. Un aver (aber), baven (oben) un Graven (Graben) schrifft SASS mit “v”, ok wenn sik dat as een “b” anhöörn deit. Kabbelt (streitet) man noch een beten, aver vergeet dat Verdregen (Vertragen) achterna nich!
50. Toleggswöör
Niiedüütch seggt man je Adjektiv, man beeter passen deiht Wo-Woort (Wie-Wort) oder noch beter Toleggswoort — dat is en Woort wat to en anne Woort toleggt ward.
Woans dat Toleggswoort ophört, dat Enn dorvun, wiest di tosomen mit de Artikel, wat för’n Funktion de Utdruck üm dat Naamswoort rüm hett. So as in Hochdüütsch verlangt de bestimmte Artikel anner Forms as de unbestimmte.
Dat gifft natürli Maskulinum, Femininum un Neutrum. En Bispill:
Singular, Nominativ: een witte Hund, de witte Hund
Singular, Akkusativ/Dativ: een witten Hund, den witten Hund
Plural, Nominativ: witte Hunnen, de witten Hunnen
Plural (Akkusativ/Dativ): witte Hunnen, de witten Hunnen
Dat Ganze geiht natürli ok mit een schwatte Katt or een groot Huus.
51. Toleggswöör wat ansmieten
Wat good is bi Toleggswöör, du kannst dor wat ansmieten oder anleggen (steigern). Dat löppt so as in Hochdüütsch un Engelsch in twee Schreed: Komparativ un Superlativ. Komparativ mokst du so dat de Sülv “-er” ansmeten ward:
lütt >> lütter
groot >> grötter
hitt > hitter
De Superlativ ward mit “-sten” mokt:
an’n lüttsten
an’n gröötsten
an’n hittesten
Dat gifft Toleggswöör, de kriegt in Komparativ un Superlativ ehr a, o oder u afännert to ä, ö un ü:
jung >> jünger >> an’n jüngsten
old >> öller >> an’n öllsten
Denn is dor noch de Regel mit de Luden (Lauten) de sik lieker ward. So ward ut “-nd” an’t Enn en “-nn-” merren in’t Woort:
gesund >> gesünner >> an’n gesünnsten
rund >> runner >> an’n runnsten
Kümmt en stimmlos Konsonant twüschen twee Vokale, ward de geern stimmhaftig (un ok so schreven):
wiet >> wieder >> an’n wietsten
Dat gifft aver ok en poor Wöör, dor verännert sik de lang Vokal to en kort Vokal:
groot >> grötter >> an’n gröttsten.
En poor Toleggswöör ward ansmeten, un hoolt sik wat vun annere Wöörstamm (Wortstämme):
goot >> beter >> an’n besten
veel >> mehr >> an’n meisten
geern >> lever >> an’n leefsten
52. Leeder
“Wo de Nordseewellen trecken an den Strand”, “Dat Du mien Leevsten büst” oder “Herrn Pastor sien Kauh”. Plattdüütsch Leeder gifft dat as wie Sand an’t Meer. Se ward ok geern vun hochdüütsch Lüüd mitsungen, ohn dat se allns verstoht. “Lütt Matten, de Haas”, is meist so bekennt as wie “An de Eck steiht ´n Jung mit´n Tüdelband”. De dat Leed noch ni kennt, hier is de Text:
An de Eck steiht ´n Jung mit´n Tüddelband
in de anner Hand ´n Bodderbrood mit Kees,
wenn he blots nich mit de Been in´n Tüddel kümmt,
un dor liggt he ok all lang op de Nees.
Un he rasselt mit´n Dassel op´n Kantsteen,
un he bitt sick ganz geheurig op de Tung,
As he opsteiht, seggt he: hett nich weeh doon,
ischa ´n Klacks för ´n Hamborger JungRefrain:
Jo, jo, jo, Klaun, klaun, Äppel wüllt wi klaun,
ruck zuck övern Zaun.
Ein jeder aber kann dat nich, denn he mutt ut Hamborg sien.An de Eck steiht ´n Deern mit´n Eierkorf
in de anner Hand ´n groote Buddel Rum.
Wenn se blots nich mit de Eier op dat Plaaster sleit,
un dor seggt dat ok al lang “bum bum”.
Un se smitt de Eiers un den Rum tosomen,
un se seggt “so’n Eiergrog den hebb ik geern”
as se opsteiht, seggt se: “Hett nich weeh doon,
ischa´n Klacks för´n Hamborger DeernRefrain:
Jo, jo, jo, Klaun, klaun, Äppel wüllt wi klaun,
ruck zuck övern Zaun,
Ein jeder aber kann dat nich, denn he mutt ut Hamborg sien.
53. Keen snackt Platt?
2,6 Millionen Minschen in Norddüütschland snackt noch Plattdüütsch. Vör 25 Johr weeren dat noch twee Mol so veel. Wat düütlich is: Op’t Land un in de Dörper ward mehr Platt snackt as in de Stadt. An de Küst is Platt mehr utbredt as in’t Binnenland. Öllere Lüüd snackt mehr Platt as Jüngere. Fruenslüüd snackt mehr Platt as Mannslüüd.
Dat gifft dree Mol so veel Lüüd, de Platt verstohn künnt, as de dat snackt. Plattdüütsch ward geern höört. Sülm Platt to snacken doot de Lüüd je ok ehrer, wenn ümto (Öllern, Grootöllern, Familie) ok all Platt snackt ward.
“Sprache kann ganz schnell verloren gehen”, sä Johanna Wanka (CDU) mol as se Kulturministerin vun Neddersassen weer. “Wir befürchten zwar nicht, dass die niederdeutsche Sprache ausstirbt. Wir müssen aber etwas dafür tun, dass junge Leute sagen, Plattdeutsch ist cool.”
Af vun Noorddüütschland gifft dat in de heele Welt noch plattdüütsch Spraakeilands, to’n Bispill in Polen, in de Slowakei, in Danmark, in en poor Länner ut de verleeden Sowjetunion, in Noord- un Südamerika, Australien un Südafrika. Na 1945 sünd vun den Krieg her de nedderpreußischen un hinterpommerschen Mundoorten as good as wech.