Plattdüütsch Rechtschrieven

Ik heff nu veel höört, dat seggt ward: Platt snacken geiht je noch, man Platt schrieven kann ik ni! – Veele vun uns sünd denn je wull Analphabeten?

Dat kann je ni wohr sien. Denn wüllt wi mol losleggen und kieken, woans Platt schrewen warrn kunn. Toeerst: schriev so as du wullt un so as du dat leesen kannst! Dat is wat ik meesttieds do. Dat gifft je keen Regeln de du anwennen muttst. So as op Hochdüütsch. Privaat kannst schrieven as du wullt. Blots, wenn en anner dien Text leesen schall, is dat veel eenfacher so to schrieven as dat in’n Duden steiht.

So is dat op Platt ok. Un dorför gifft dat verscheeden Regeln. De meest utbreedten sünd de Regeln vun Sass. De wüllt wi uns hier mol ankieken. Dat heet ni, dat dat de besten sünd. Aver dat is een good Anfang … un blots 19 Reegeln:

1. Bookstaven

Bruk blots de Bookstaven, de wi ok in Hochdüütsch brukt. Dat mokt dat eenfach för all Lüüd to leesen. Ik weet, dat gifft ok Bookstaven so as ‘å’, de good to plattdüütsch Utsprook passt, as in Ik snack en feine Språåk. De Idee is aver, wat to nehmen wat all Lüüd kennt. Den ward ut Språåk eeben Sprook. De Naahdeel is, de Schrievwies seggt bix doröver, woans dat seggt ward. Blots, dat kennt wi ok vun anner Sprooken un dat gifft veele Wiesen dat Woort to seggen. Een ut Oostfreesland seggt dat anners as een ut Nordfreesland.

2. Langtrucken ‘h’

Dat langtrucken ‘h’ is dat “Dehnungs-h”. Dat ward in Hochdüütsch brukt, un wiest no en Sülvstluud (“Vokal”) dat düsse Sülvstluud laaaaang is. In Düütsch kennt wi dat vun “Stuhl”, “Sohle”, “Kuh”, “Wahl”, “Kehle”. Op Platt schrifft wi denn: Stohl, Sohl, Koh, Wohl, Kehl (oder Wahl). So kann een dat Woort glieks wedderkennen. Denk di, du schriffst de Sool is dor. Is dat denn en “Sohle” vun’n Schoh oder en “Saal”, also de groote Hall? Wenn’t op Düütsch hölpt, de Wöör utenanner to hoolen, denn hölpt dat ok op Platt.

Steiht op Düütsch keen langtrucken ‘h’, as in “Meer” oder “Brot”, den schrifft wi op Platt ok Meer un Brot.

Ik bün mit düsse Regel en beeten op Krütz. Woso ni de lange Sülvstluud ümmer mit twee Bookstaven schrieven un de korte mit een? Stool, Sool, Koo, Wool, Keel. Jo, bi düsse Wöör sühst dat snacksch ut … Un wenn’t Meer is, woso denn ni ok Broot? Hm, dat hett wull sien Sinn, so wiet as dat geiht so to schrieven, dat wi de Wöör wedderkennt. Un doch do ik dat oft, dat ik Wöör mit dubbelt Sülvstluud schriev üm to wiesen, dat dat keen korte Luud is: en beeten (“ein bisschen”) un ni ‘en beten’, geeven (“geben”) un ni ‘geven’. Ik meen dat hölpt, sünnerlich de Lüüd, de Platt ni so in’t Ohr hebbt un dor an wennt sünd.

3. De aapen Sülv

En aapen Sülv is en Sülv de mit’n Sülvsluud (Vokaal) ophöört. So as in (wo de Sülv ophöört, is hier mit’n Hochkomma markeert):

  • Stra’ten (“Straßen”)
  • Ko’ken (“Kuchen”)
  • Va’gel (“Vogel”)

Ik meen, denn is de Sülvstluud jümmers lang, tominnst fallt mi keen Woort in wo de kort is … En aapen Sülv kann ok mit en ‘i’-Luud ophöörn:

  • Blie’foot (“Bleifuß”)
  • krie’gen (“bekommen”)
  • nie (“neu”)

Denn schrifft wi also en ‘ie’.

Un nu hebbt wi den Salaat! Ik schriev sülvst jümmers geern ‘Vaagel’ üm to wiesen dat dat ‘a’ keen korte Vokaal is. Man … wenn ik so doröver nadenk, is dat villicht gor ni nöödig, äh, nödig. Denn wenn de Sülv op’n Vokaal ophöört, denn is de Vokaal je wull ümmer lang, ok in düütsch. Momang! Denn mutt ik je ok ‘apen’ Sülv schrieven un ni ‘aapen’ Sülv (oder ‘open’ Sülv)? Tjä, dat mutt ik denn wull, man ik mag ok geern wiesen, dat dat en laaaang Vokaal is, anners seggt de Lüüd dat villicht verkehrt oder denkt, dat hett wat mit Aapen (“Affen”) to doon.

Ach, un noch wat: wenn dat Woort mit de apen Sülv in düütsch op’n ‘h’ ophöört, denn schriftt wi dat ‘h’ ok op Platt: en Koh (“eine Kuh”), en Lehrer. Dat is Regel Nummer 2.

Un wenn dat Woort op Hochdüütsch blots en enkelt ‘i’ hett, ward dat op Plett jüst so schreven, as in *Bibel.

Wat dat ‘a’ angeiht, ik weet ümmer ni wat ik ‘a’ oder ‘o’ oder ‘aa’ schrieven schall. Dat is för mi en Ünnerscheed un seggen ‘open’ (as dat engelsche “open”), ‘apen’ (as dat düütsche a) un ‘aapen’ (wat mittenmang liggt). Aver dat hett denn nix mehr mit Rechtschrieven to doon, glööv ik.

4. De afsloten Sülv mit lang Vokaal

Dat is dat anner Enn op de Reeg, en sloten Sülv is en, de mit’n Mitluud (Konsonant) ophöört. Denn ward de lange Vokaal opduppelt:

  • Straat (“Straße”)
  • Vokaal
  • Blood (“Blut”)
  • Noot (“Not”)
  • Boom, Bööm (“Baum, Bäume”)
  • dääglich (“täglich”)
  • Döörknoop (“Türknauf”)

Un ok hier ist dat so as mit de apen Sülv: lang ‘i’ ward to ‘ie’:

  • Tied
  • blied
  • riek

Tja, un denn gifft dat en Kombinatschoon, de is ni so as de annern. Hett dat Woort en kort Vokaal de vör en ‘r’ steiht und ward dat Woort op Hochsüütsch en ‘e’ an, de den Vokaal lang mokt, denn blifft dat bi een Vokaal. De ward ni opduppelt. Wat dat för Wöör sünd? Hier sünd en poor:

  • Sorg (“Sorge”)
  • Bargen (“Berge”)

Mit dat langtrucken ‘h’ ist dat ok wedder so as in Regel Nummer 2. Dat ‘h’ mokt de Sülv all lang nooch, denn mutt de Vokaal ni ok noch opduppelt warrn:

  • Hahn
  • Böhn (“Dachboden”)
  • Tähn (“Zahn”)

Un dor is se denn wedder, de Unseekerheit. Ik heff jümmers Tään schreven un ni Tähn. Schall’k dat wull ännern?

5. Lang Vookal in korte un unbetont Wöör

Bitto harrn wi de langen Wöör tofaat. Un wat is mit de korten? Is dat Woort kort oder is dat meist unbetont, denn blifft ok de lange Vokaal in de Sülv enkelt. Dat sünd Wöör so as blots, gor, för, ok, ut. De schrifft wi ok op Hochdüütsch ni mit duppelt Vokaal. Dat hölpt ok en Ünnerscheed to sehn twüschen blot(s) (“nur”) un bloot (“nackt”).

Dat is ok so für Suffixe, also de dorten Ennen vun Wöör so as ‘-bor’ un ‘-sam’:

  • wunnerbot
  • eensam

Un ganz wichtig: dat is en Uul (Artikel), man een, twee, dree (Taalwoort). En un een sünd ni dat sülvige.

6. Korte Vokaal in de Sülv

Hett en Sülv en kort Vokaal, den stoht achteran tominnst twee Konsonanten. Dat kann en opduppelt Konsonant sien, so as in Katt, Kopp, Küll, dull, mall, Knütt. Dat köönt aver ok twee verscheeden Konsonanten sien: Snack, Lung, Fack, Wust, wenn se denn all dor sünd. Hangt an’t Enn vun’t Woort noch en Suffix vun en Konjugatschoon an, denn tellt de ni dorto. Dat heet, geeven ward to giff mi dat, aver ok to du giffst (Suffix ‘st’) un ni to ‘du gifst’!

Hm, ik würr seggen, dat is so as dat ok in Hochdüütsch is.

7. Kort Vookal in korte un unbetont Wöör

Düsse Reegel is so as Nummer 5, blots mit en kort Vokaal in de Sülv. Is dat Woort kort un unbetont, denn ward ok de Konsonant achteran ni opduppelt. Dat kennt wi vun gans veele Wöör: af, as, al, bet/bit, is, bün, düt, ik, sik, op, wat. Üm blots en poor dorvun to nöömen.

‘Al’? Oha, dat heff ik jümmers ‘all’ schreven. Oh, un ‘heff’ mutt denn wull ok ‘hef’ heeten. Dat kümmt mi gans snaksch vör …

8. Dat betont ‘e’ an’t Enn

Op Hochdüütsch gifft dat veele Wöör, de mit ‘ei’ ophöört. Op Platt ward dor oft en ‘e’-Luud ut, de lang un betont ist, dat ‘e’ is denn vulltont (“volltönig”), geern ok diphtongsch. Dat meent, dat höört sik an as twee verscheeden Luud, en beeten so as dat ‘ay’ in dat engelsche ‘may’. Üm kloor to wiesen, dat so en ‘e’ an’t Enn vun de Wöör lang un betont is, ward dat ‘ee’ schreven. Dat ‘e’ ward opduppelt wenn dor nich al en ‘h’ achteran kümmt, wat dat ‘e’ ok lang mokt: Snee, dree, Snackeree, Suuperee, … un mit ‘h’: ik seh (“ich sehe”).

9. Wöör mit ‘f’ un ‘v’ vörn

All Wöör, de op Hochdüütsch mit ‘v’ un ‘f’ anfangt, de ward op Platt ok so schreven, ok wenn de Luud ni to ünnerscheeden is: vörn (“vorne”), för (“für”), verdoon (“vertun”) un so wieder. Dat is eenfach to marken un dat is wull ok gans good so. Würrn wi für düssen Luud villicht jümmers blots ‘f’ bruken, seh dat so ut:

Dat Eeten steiht dor för för Klock acht

‘För’ kunn “für” un “vor” meenen, kannst ni sehn, kannst blots ut den Tosomenhang rutkriegen. Sowat mokt das Leesen swoor.

Liekers gifft dat een Utnahm. De ‘Voss’, de hebbt de Lüüd all meist jümmers mit ‘V’ schreven, ok wenn de op Düütsch mit ‘F’ is. Dat blifft ok so.

10. Vun dat ‘v’ und ‘f’ merrn in’t Woort

Wi weet nu, wat wi doot wenn en Woort mit ‘f’ anfangt. Un merrn in’t Woort? Dat stimmhaftige ‘v’ is en Luud, de sik anhöört so as ‘w’. Veele Wöör mit düsse ‘v’ gifft dat ok mit ‘b’ (as Explosiv-Luud):

  • drieven – drieben
  • glöveen – glöben
  • starven – starben

De schrifft wi denn ok so, un dat kümmt dorop an wo du herkümmst, wat du dat Woort mit ‘v’ oder ‘b’ schriffst. Ah, ‘schrieven’ oder ‘schrieben’? Dat löppt as du dat kennst. Man, wenn du ‘schriffst’ schrieven schallst, denn ward ut dat ‘v’ un ut dat ‘b’ dat Sülvige: en ‘ff’. Denn dat lange ‘ie’ ward nu kort. Un no en korte Vokaal ward den ok dat stimmhaftige ‘v’/’b’ to en stimmloos ‘ff’. Bispill?

  • drieven/drieben – se drifft
  • schrieven/schrieben – he schrifft

Anners bi ‘glöven’:

  • glööven/glööben – glövt

Dor is de Vokaal jümmers noch lang (aver stimmloos), un wi hebbt en ‘v’ trüch.

11. ‘v’ un ‘f’ an’t Enn vun’t Woort

De ‘f’-Luud an’t Enn vun een Woort kann lang sien, so as in scheef (“schief”). Man, de kann ok överlang sien. As is Leev (“Liebe”, ok Leevde nöömt). Dat is ni so eenfach to marken (oder as wi in Angeln seggt: ‘ni so eenfach un marken dat’). Wat is blots lang un wat is länger as lang? Ik weet dat ok ni. Ik heff ok keen anner Bispill as blots Leev

Tominnst, wenn wi nu de Doonwöör hebbt mit ehr stimmhaftig ‘v/b’-Luud, den ward jümmers ‘v’ an’t Enn schrewen, wenn se bögt ward (“konjugiert”). So as in drieven/drieben (“treiben”) un
arven/arben (“erben”). De ward to ik driev un ik arv.

12. Dat ‘w’

Dat ‘w’ ward op Platt ok brukt, blots ni överall. Wi hebbt dat vörn in’t Woort, as de eerste Luud (dat is ni jümmer alleen de erste Bookstav), woanners ni. So as in: Woort, Wehdaag, Water, swümmen, swiegen, wunnern. Tjä, un en Utnohm gifft dat wull ok. Veel Lüüd schriftt ewig ok wenn dat ‘w’ dor ni de eerste Luud is. Dat schall denn ok so blieven. Allns anners ward ‘v’: schrieven, pover, …

Wi mööt aver oppassen: dat heet beweenen (“beweinen”) denn dat Woort is weenen. Op dat ‘be’ dörfst du ni schulen, dat tellt ni! Dat is man blots en Vörsülv de anbackt ward un höört ni to dat Woort.

13. Lang ‘e’ und ‘ö’

Dat lange e un lange ö, de könnt sik verscheeden anhöörn. Da heet monophtongsch (blots as een Luud) un diphtongsch (mit mehr as een Luud). Schreeven ward se beid aver gliek. Dat Woort Deel bedüüd “Diele” un “Teil”. De Deel to’n Danzen is monophtongsch, de Deel vun’t Ganze is diphtongsch. Dat Woort Köök is ok so’n Woort. De een seggt /Köök/ (monophtongsch) un de anner /Kööik/. De een seggt to de klöör, se is /gröön/, de anner seggt /gröin/. Schreven ward hier jümmers ee und öö.